Teknolojinin Dalga Etkileri

İzdiham Dergisi, 34. Sayı. Yayın Tarihi: Nisan 2018

İzdiham Dergisi, 34. Sayı. Yayın Tarihi: Nisan 2018

'Bir gün bir kitap okudum ve bütün hayatım değişti'
- Orhan Pamuk, Yeni Hayat 

Kitapların hayatımızı değiştirebildiğini sanırım okuyanlar yadsıyamaz. Peki ya bir kitap tüm bir kuşağın hayatını değiştirebilir mi? Hatta ki bir düşünce, bir kıvılcım geleceği değiştirebilir mi? Edebiyat ve bilim tarihinde dalga etkisiyle kuşakların hayatlarını değiştirmiş, sosyo-ekonomik ve bilimsel dalga etkileri olmuş kitaplar bulmak mümkün. İlk akla gelenlerden bazıları; Komünist Manifesto (Karl Marx), Türlerin Kökeni (Darwin), Sheakspeare'in eserleri, Ulusların Zenginliği (Adam Smith), Arı Usun Eleştirisi (Immanuel Kant), Görecelik Kuramı (Einstein), 1984 (George Orwell), Devlet (Eflatun), Rubailer (Ömer Hayyam).

Geleceğin neler getireceğini düşünürken genellikle birinci derece değişimler akla geliyor. Mesela gelecekte Bitcoin gibi kripto-paraların ve sürücüsüz araba kullanımının yaygınlaşacağı, yapay zekanın her alanda kullanılacağı, vs. Ancak bu tür gelişmeler hiçbir zaman vakum içerisinde izole olarak gerçekleşmiyor. Yani her şey aynı kalıp da ansızın sokaktaki bütün arabaların yerini kendi giden arabalar almıyor. Her bir yeni teknoloji gelişip hayatımıza daha çok dahil olma sürecinde birçok ara basamaktan geçiyor ve yaşam biçimimiz ve kültürümüzle de etkileşime giriyor. Bu tek yönlü bir etki değil çünkü insanların da bir teknolojinin gelişimine gösterdiği reaksiyonlar, onu nasıl doğru kullandıkları, nasıl yanlış kullandıkları gibi etmenler de teknolojinin nasıl geliştiğini ve şekillendiğini etkiliyor.

Mesela radyo yaygınlaştığında gelecekte görüntülü bir radyonun (televizyon) olacağı çoğu kişi tarafından öngörülüyordu. Bu geleceğe dair birinci derece bir değişim tahmini. Televizyonun her eve girmesi ve yayınların artması sonucu insanların evlerinde yalnız vakit geçirme eğilimine girmesiyle bireyselliğin artacağı, reklamlar dolayısıyla materyalizmin kuvvetleneceği, ünlü kültürünün yükselişe geçeceği, daha fotojenik politikacıların seçimleri kazanacağı gibi ikinci derece etkiler çok da akla gelen etkiler değildi. Materyalizmin ve marka bilincinin artmasının holdingleşmeyi tetikleyeceği, yerel esnafın yavaş yavaş yok olacağı, beyaz yaka kültürünün yaygınlaşacağı ise hiç düşünülmeyen üçüncü derece etkilerdendi belki de. Benzer şekilde Gutenberg'in matbaayı icadı okuma yazmanın artmasına sebep oldu; okuma yazmanın artması gözlük ihtiyacını artırdı; gözlük teknolojisi lensleri ve teleskobun icadını getirdi ve bu da dünyanın aslında güneşin etrafında döndüğünü anlamamıza sebep oldu gibi farazi bir zincir etki iddiasında bulunulabilir. 

Otomobilin icadına bu lensle bakmak mümkün. At arabaları varken ve endüstri devrimi sırasında motorların ortaya çıkışıyla beraber birçok kişi muhtemelen ileride motorlu taşıtların ortaya çıkacağını tahmin ediyordu. Ancak motorlu taşıtların icadının ikinci derece etkisi olan yoğunluk, trafik ve trafik kazaları pek de düşünülen birşey değildi. Mesafelerin zaman olarak kısalması sonucu insanların işlerinden daha uzaklarda yaşayabilmesi, dolayısıyla uydu kentlerin ortaya çıkışı ve şehirde çalışıp, şehirden uzak yaşama kültürünün doğuşu ise üçüncü derece bir etki diye düşünülebilir.

Peki kripto para birimlerinin (Bitcoin, Ethereum, vs.) çalışmasını sağlayan kayıt zinciri (Blockchain) teknolojisinin ikinci ve üçüncü derece etkileri neler olacak acaba? Gelin fikir yürütelim:

- Birçok endüstri dağınık ve otomatik olarak çalışmaya başlayabilir ve bankalar benzeri tüm aracı kurumlar ortadan kalkabilir. Sahibi olmayan ve otomatik kurallara göre çalışan şirketler artabilir. Mesela AirBnb şirketinin sağladığı gibi kiralık bir evde olarak kaldığınızda otomatik olarak paranızı ev sahibine aktaran sistemler olabilir; ama AirBnb gibi bir aracı ihtiyacı olmadan. Benzer şekilde UNICEF gibi bir aracı olmadan (hali hazırda yardımların yaklaşık yarısı yönetime ve aracı kurum masraflarına gidiyor) yardımların otomatik olarak doğrudan ihtiyacı olanlara aktarılması mümkün olabilir. Örnekleri çok artırmak mümkün. 
- Aracı meslek grupları tamamıyle ortadan kalkabilir: bankacı, mülk avukatlığı, noter, emlakçı, acenta, vs. 
- Yolsuzluğun çok olduğu, otoriterliğe meğil eden ülkelerde devlet parasına güven iyice azalabilir ve insanlar servetlerini devletin takibi ve el koymasından korumak için paralarını kripto paraya dönüştürebilirler. Bu devletlerin iflasa sürüklenmesi ve yeni bir manda düzeninin dünyayı sarması mümkün olabilir. Hatta daha sonrasında devletlerin ana gücü olan gelir kontrolü ve vergiler çok azalacağından devlet konsepti aşınıma uğrayabilir.

- Kripto paralar hali hazır dolaşımdaki fiat paralara ek olarak yaratıldığı için dünyada enflasyonun genel olarak artmasına sebep olabilir. Böyle bir ortamın ekonomiyi önce hızlandıracağı fakat uzun vadede yatırımı engelleyeceği ve genel gelişimi yavaşlatacağı öne sürülebilir.

Peki ya robotik otomasyonun ikinci ve üçüncü derece etkileri?

- Hemen hemen her mesleğin robotlar tarafında icra edilmesi sonucu insanların para kazanması imkansızlaşabilir. Toplumsal akışı devam ettirebilmek için robotların vergiye tabii olup insanlara da evrensel bir maaş bağlanması söz konusu olabilir.

- İnsanlar, meşgalesiz kalmalarının sonucu olarak hayatın anlamını yüksek oranda kaybedip depresyona girebilir ya da kendilerini daha çok sanatsal aktivitelere verebilirler. Robotlarla da sanatsal işbirliği yapılarak yeni bir sanat rönesansı yaşanabilir.

Asimov'un Vakıf Serisi

Olaylara bu şekilde bakmak elbette ki kolay değil. Kaotik sistem dinamiği olarak da bilinen bir bilim disiplini bu tür karmaşık etkileşimleri matematiksel olarak modelleme üzerine çalışıyor. Türevsel etki lensiyle düşünme sadece teknolojiye değil, toplumsal, kültürel, politik ve bunun gibi etmenlerin yarattığı değişimlere de uygulanabilir. Okuyanlar bilir, Isaac Asimov'un meşhur Vakıf serisi kitaplarında psiko-tarih adıyla hayal edilen benzer bir konsept vardı: tarih, matematik, sosyoloji gibi etmenler birbiri ile bağlantılı incelenerek yüksek nüfuslu toplumlarda gelecek tahminleri yapılıyordu. Okumayanlara tavsiye ederim.

Konun özü şu ki, toplumsal ve teknolojik gelişmelere izole ederek bakmak yerine birbiri ile etkileşimlerini göz önünde bulundurarak bakmak daha derin öngörüler yaratabilir. Bu tür tahminleri yapma yetisini geliştirebilenler geleceğe yönelik kararlarda (yatırım, kariyer, vs.) daha başarılı olabilirler diye düşünüyorum.